Bronnen

Periode

Vanaf de Franse Tijd tot heden. Doorheen de moderne tijd beïnvloeden aanpassingen aan de kieswetgeving het aandeel van de bevolking en de informatie in kiezerslijsten.

Bewaarplaats

Steden en gemeenten spelen een centrale rol in de organisatie van verkiezingen. Kiezerslijsten vind je bijgevolg terug in het stads-, gemeente- of Rijksarchief. 
Ook documentatiecentra voor familiegeschiedenis en heemkundige kringen bewaren soms kiezerslijsten of bieden de gegevens via databanken aan. Zo bezit het Documentatie- en studiecentrum voor familiegeschiedenis te Merksem kiezerslijsten voor heel België, voornamelijk uit de 20ste eeuw.

Hoe te raadplegen?

Kiezerslijsten ouder dan 100 jaar zijn vrij raadpleegbaar. Hieronder vallen dus ook de meest informatierijke kiezerslijsten uit de periode van het cijnskiesrecht (1831-1893) en het algemeen meervoudig stemrecht (1894-1919). De raadpleging van kiezerslijsten jonger dan 100 jaar wordt soms beperkt, afhankelijk van gemeente- of stadsarchief.

Gegevens

Kiezerslijsten gunnen je in de eerste plaats een blik op de deelname van jouw voorouders aan het democratisch proces. De lijsten geven per gemeente of stad een overzicht van burgers die stemgerechtigd zijn voor gemeenteraad-, provincieraad- of parlementsverkiezingen (Kamer en Senaat). Daarnaast laat de bron ook onderzoek naar sociale achtergrond toe: kiezerslijsten van voor de Eerste Wereldoorlog geven immers ook iets prijs over de welvaart of het opleidingsniveau van jouw mannelijke voorouders.

De mogelijkheden van kiezerslijsten voor familiegeschiedenis hangen nauw samen met de evolutie van de kieswetgeving.

• Na de specifieke kiessystemen tijdens de Franse (1795-1815) en Nederlandse Tijd (1815-1830) hanteerde het koninkrijk België vanaf 1831 het enkelvoudig cijnskiesrecht (1831-1893): enkel mannen die een minimumbedrag aan cijns (belasting) betaalden, mochten een stem uitbrengen voor parlement en provincie (vanaf 25 jaar) en gemeente (vanaf 21 jaar). In 1848 werd de kiescijns voor alle verkiezingen verlaagd. Tijdens het cijnskiesrecht vinden we in kiezerslijsten naast naam, beroep, geboorteplaats en -datum en woonplaats ook een bedrag aan betaalde directe belastingen (grond-, patent- en personele belasting en tot 1871 ook op het aanbieden van sterke drank en tabak).

• Vanaf 1893 neemt de rijkdom van de bron nog toe met de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht (1894-1919). Alle mannen hadden nu minstens een stem voor alle verkiezingen, maar konden ook tot twee extra stemmen krijgen op basis van eigendom (personele belasting op woning, kadastraal inkomen, spaarboekje) of opleiding (diploma hoger onderwijs, beroep). Voor gemeenteraadsverkiezingen kon dit zelfs oplopen tot drie supplementaire stemmen. In deze kiezerslijsten vinden we nu ook o.a. informatie terug over de ligging van onroerend goed, rente uit spaarboekjes, universitaire diploma’s, getuigschriften middelbaar onderwijs en huwelijksdata.

• Deze diversiteit aan informatie gaat verloren na de Eerste Wereldoorlog, wanneer het algemeen enkelvoudig stemrecht wordt ingevoerd. Het principe “één man, één stem” betekent dat we op dit moment in kiezerslijsten enkel nog naam, beroep, adres en geboorteplaats en -datum terugvinden van mannen ouder dan 21 jaar.

• Wel duiken vrouwelijke voorouders na 1919 voor het eerst op in kiezerslijsten. Zo krijgen oorlogsweduwes, -slachtoffers of moeders van gesneuvelde ongehuwde soldaten stemrecht voor Kamer en Senaat. Vanaf 1921 verwerven alle vrouwen ook stemrecht op gemeentelijk niveau. Op het vrouwenstemrecht voor provinciale en nationale verkiezingen is het wachten tot 1948.

Let op

• Veel kiezerslijsten, vooral uit de tweede helft van de 19de eeuw, gingen verloren. Informeer je vooraf. Via Probat spoor je bijv. makkelijk de kiezerslijsten op bewaard in meer dan 30 West-Vlaamse stads- en gemeentearchieven.
• In de 19de eeuw was stemmen een voorrecht voor de elite. Zo is de kans dat je jouw mannelijke voorouders terugvindt in nationale kiezerslijsten tijdens het cijnskiesstelsel (1831-1893) zeer klein. Door de hoge kiescijns was in 1831 slechts ca. 1 % van de bevolking stemgerechtigd. Na een verlaging van de kiescijns in 1848 was dit nog altijd maar 2 %.
• Tot het algemeen enkelvoudig stemrecht zijn de exacte voorwaarden om te mogen stemmen complex. Kennis van de toen geldende wetgeving is dan ook nodig om kiezerslijsten en de aan- of afwezigheid van jouw voorouders erin correct te kunnen interpreteren. (Zie sectie 'Meer weten?')
• Gemeenteambtenaren waren niet verplicht het totale bedrag aan betaalde belastingen op te geven als een burger sowieso meer dan het minimumbedrag aan cijns betaalde. Het opgegeven bedrag aan belastingen in kiezerslijsten stemt daarom niet altijd overeen met de reëel betaalde som.
• Kiezerslijsten zeggen natuurlijk niets over het stemgedrag van jouw voorouders. Het kiesgeheim ingevoerd in 1877 garandeerde bijv. de anonimiteit van de stemprocedure. De (partij)politieke voorkeuren van jouw voorouders kan je wel op indirecte wijze proberen te achterhalen. Ga bijvoorbeeld op zoek naar lidmaatschappen van verzuilde verenigingen.
• ‘Kiezerslijsten’ zijn niet te verwarren met ‘kieslijsten’ waarop de verkiesbare kandidaten terug te vinden zijn.

Tips

• Algemeen genomen waren de drempels om te mogen stemmen (leeftijd, kiescijns) het hoogst voor Kamer en Senaat. Je hebt dus meer kans om je voorouders terug te vinden in lijsten voor provinciale of gemeentelijke verkiezingen. Zo groeide bijv. in 1871 het kiezerskorps voor provincie en gemeente aan door een verlaging van de kiescijns. Hetzelfde gebeurde in 1883 toen ook ‘bekwaamheid’ of ‘capaciteit’ een stem opleverde: wie een opleidingsniveau lager middelbaar onderwijs kon bewijzen met een diploma of de uitoefening van een beroep, of wie slaagde voor een kiesexamen kreeg ook een stem.
• Kiezerslijsten brengen tot aan de Eerste Wereldoorlog waardevolle informatie samen uit andere bronnen, zoals de rollen van de grondbelasting (zie ook kadastrale legger), patentbelasting of personele belasting. Hoewel de vermelde bedragen niet altijd accuraat zijn, kan je kiezerslijsten dus wel gebruiken als alternatief voor deze fiscale bronnen. Ze kunnen een beeld geven van (de evolutie van) het vermogen van jouw voorouders.
• Kiezerslijsten kan je ook gebruiken om het beroep of de woonplaats van een voorouder te achterhalen. Ze bieden zo een alternatief voor bevolkingsregisters als deze nog niet raadpleegbaar zouden zijn of als de verhuis naar een andere gemeente of stad er niet in werd geregistreerd.  
• Ook als je een mannelijke voorouder niet terugvindt in een kiezerslijst tijdens het cijnskiesrecht (1831-1893) terwijl die wel voldoet aan de leeftijdsvereiste, levert dit waardevolle informatie. Het bevestigt dat die voorouder op dat moment niet tot de toplaag van de samenleving behoorde. 
• In gemeente- en stadsarchieven vind je vaak ook andere verkiezingsgerelateerde bronnen terug: hulpdocumenten om de kiezerslijsten op te stellen (lijsten van inwoners met betaalde belastingen, eigendommen, attesten of behaalde diploma’s, stukken m.b.t. afgelegde kiesexamens, enzovoort) of processen-verbaal met informatie over gemeentelijke verkiezingsuitslagen. Dossiers over lokale verkiezingen vind je ook terug in Provinciale Archieven.