Bronnen

Periode

Tijdens de Duitse bezetting gedurende de Eerste Wereldoorlog (1914-1918).

Bewaarplaats

Stads- of gemeentearchieven, al dan niet overgedragen aan Rijksarchief.

Hoe te raadplegen?

Stukken gerelateerd aan de Duitse opeisingspolitiek zijn vrij raadpleegbaar want in regel meer dan honderd jaar oud. De mate van bewaring kan verschillen naargelang de gemeente.

Gegevens

Opeisingslijsten geven een zeer concreet beeld van de impact van de Duitse bezetting op jouw voorouders, hun dagelijks leven in oorlogstijd en hun bezittingen. In de herfst van 1914 is België grotendeels bezet gebied. De Duitse overheerser degradeert België tot een wingewest en start onmiddellijk met talrijke opeisingen (of ‘opvorderingen’). Dat gaat van allerlei soorten levensmiddelen (aardappelen, eieren, suiker, boter, broodgranen, enz.) tot koper, wol, fietsen, fietsbanden, paarden en zelfs arbeiders (in het kader van de verplichte tewerkstelling). De lijst van Duitse verordeningen die deze opeisingen aankondigen is bijzonder lang.

Hoe deze opeisingen praktisch georganiseerd worden ‘op het terrein’ kan lokaal verschillen. Wanneer opeisingen plaatsvinden, hebben de inwoners die er onderhevig aan zijn in theorie recht op een vergoeding. Soms betaalt de bezetter meteen, maar veel vaker krijgt men een bon (ontvangstbewijs) waarop staat dat men later vergoed zal worden.

Het zijn de stads- en gemeentebesturen die dat mee in goede banen leiden. Zij moeten erop toezien dat op termijn iedereen zijn vergoeding krijgt. Daarom houden burgemeesters lange lijsten of kopijen van deze opeisingsbonnen bij. Daarop staat vermeld wie wat aanlevert of opgeëist ziet. Gaandeweg de bezetting sturen de gemeentebesturen tijdens opeisingen steeds vaker eigen vertegenwoordigers mee met de Duitse opeisingsdiensten, om nota’s te nemen en te maken dat alles rustig verloopt.

De administratie rond deze opeisingen en vergoedingen kan interessante gegevens bevatten over jouw voorouders en hun materiële bezittingen. Vaak vermelden opeisingslijsten, opeisingsbonnen en desbetreffende briefwisseling: de naam en voornaam van de ‘eigenaar’ of ‘leveraar’, de datum, het adres, en een korte beschrijving van de waarde van hetgeen de bezetter opeist. Uit sommige lijsten kan je ook iets over de welvaart of armoede van jouw familie afleiden. Zo bevat bijvoorbeeld een opeisingslijst voor eieren ook per persoon het aantal hennen voor de berekening van het aantal te leveren eieren, en of ze effectief geleverd werden. Grote verschillen met dorpsgenoten in de lijst zeggen je dus iets over de relatieve welstand van jouw voorouders tijdens de oorlog.

Let op

• De vele opeisingen brengen heel wat administratie met zich mee: één standaard opeisingslijst, bon of biljet bestaat niet. Naargelang de gemeente of regio zijn er verschillen.
• Deze Duitse opeisingen zijn niet ‘illegaal’. Volgens het internationaal oorlogsrecht (art. 52 van de Conventies van Den Haag, 1907) heeft de bezetter daar het recht toe. Maar enkel wanneer 1) dit strikt de noden dient van het bezettende leger; 2) dit in proportie is tot de noden en wat beschikbaar is; en 3) de bevolking niet gedwongen is om deel te nemen aan het militaire oorlogsgebeuren. Deze bepalingen zijn vaag en dus discutabel. Zo dienen opeisingen van bijvoorbeeld koper voor de Duitse oorlogsindustrie en belanden tal van voedselvoorraden in de magen van de Duitse frontsoldaten. De lijn is dun, de discussies talrijk.
• Tijdens de Duitse invasie in de zomer van 1914 gaat ook het Belgische leger over tot opeisingen.

Tips

• Er bestaan meerdere regelingen voor de verschillende bezettingszones en types producten. Voor een goed begrip van de Duitse opeisingspolitiek kan het lonen om een blik te werpen op het Verordenungsblatt waarin alle verordeningen chronologisch opgelijst staan. Voor zowel het Generalgouvernement als de Etappengebieten bestaat er een afzonderlijk Verordnungsblatt (zie bijvoorbeeld de collectie van de Universiteitsbibliotheek Gent voor verordeningen Etappengebiet en Generalgouvernement). Ga na wanneer de bezetter welke producten opeist en welke bepalingen er gelden. Kijk daarna op lokaal niveau of er sporen van bewaard zijn en of je jouw voorouders hierin terugvindt.