Bronnen

Periode

De manier waarop mensen hun doden begraven is een teken van beschaving en is geografisch en cultureel bepaald. De oudste graftekens klimmen op tot duizenden jaren voor onze tijdrekening. De begraafplaatsen die wij vandaag in gebruik hebben, kregen meestal hun huidige vorm in de loop van de 19de eeuw of later.

Bewaarplaats

Graftekens komen overal voor, verspreid over het grondgebied. In de moderne samenleving is het begraven van de doden aan regels onderworpen. Wij begraven onze doden in daartoe voorbestemde zones: begraafplaatsen. Gedurende eeuwen waren dat ‘kerkhoven’ (letterlijk, hof rond de kerk). Sinds keizer Jozef II in 1784 een decreet uitvaardigde dat er niet langer mocht worden begraven in dichtbevolkte zones, werden begraafplaatsen aangelegd buiten de bewoonde kernen. Deze ontwikkeling ging in de loop van de 19de eeuw gepaard met een secularisatie van onze funeraire cultuur. Begraafplaatsen werden aangelegd door de lokale besturen en afgestemd op alle burgers ongeacht religie of ideologie. Elk dorp of gemeente heeft haar eigen begraafplaats, (groot)steden hebben vaak meerdere begraafplaatsen.

Hoe te raadplegen?

Begraafplaatsen zijn publiek domein en bijgevolg voor iedereen toegankelijk. De begraafplaats is een verzamelplaats waar graftekens elk individueel een bron zijn. Bij de studie van graftekens is het belangrijk om het grafteken in de context van de site te evalueren (ligging van het graf op de begraafplaats, aanleg van de begraafplaats, enz.).

Gegevens

Een grafteken is een materiële bron die je over vele aspecten kan inlichten. Het kan gaan om individuele graven (één persoon) maar net zo goed om graven waaronder meerdere personen begraven zijn (familiegraf). De geldigheidstermijn van een graf (‘concessie’) kan je in de gemeentelijke administratie opvragen. Tot in 1971 werden grafconcessies voor heel lange termijn vastgelegd, soms zelfs voor eeuwig. Nu kan dat niet meer.

Graftekst (epitaaf)

Voor stamboomonderzoek zal je in eerste instantie interesse hebben in de graftekst. Elk grafteken draagt een opschrift. Dat bevat de naam (namen) van wie er begraven ligt, al dan niet met jaartal van geboorte en/of overlijden (soms ook datum). Soms bevat de epigrafie ook andere informatie: plaats van overlijden, beroep, eretitels, verdiensten… tot en met zelfs een spreuk of devies.

(Porselein)foto’s

Veel graven dragen ook een foto van één of meerdere van de begravenen. Vroeger waren dat porseleinfoto’s. Vaak zijn dit unieke beelden.

Eretekens en wapenschilden

Het is gebruikelijk om de overledene te herinneren met hun belangrijkste verwezenlijkingen. Eretekens komen in die context voor. Indien de familie een wapen voert (niet alleen adellijke families!) dan kan dat op een graf voorkomen.

Het grafteken zelf

De vorm van het graf is niet zonder betekenis. De schaal van het monument vertelt vaak iets over het ‘aanzien’ van een overledene of een familie. Zeker in de 19de eeuw streefde men ernaar om de status in het grafteken te vertalen. De stijl van een graf kan soms in verband worden gebracht met de ideologie van de overledene(n).

In de keuze van de materialen – blauwe hardsteen, graniet, marmer… tot en met de meer modernere materialen zoals glas en cortenstaal – zit een evolutie die tijdsgebonden is. Bovendien zegt de materiaalkeuze (en de aanwezigheid van de naam van de maker/ontwerper) iets over de rijkdom van je voorouders.

Decoraties en symbolen

Graftekens zijn vaak versierd met florale of andere motieven: deze zijn zelden toevallig gekozen. Er zijn christelijke symbolen zoals kruistekens en Jezusfiguren, vrijzinnige symbolen zoals een vlam, en vrijmetselaarssymbolen zoals een passer en winkelhaak. Ook beroepsgebonden symbolen (attributen) kunnen voorkomen.

Let op

• Het kan zijn dat niet alle namen van wie er begraven ligt op het graf staan. Controle in de registratie van de begravingen op de gemeente is aangewezen.
• Je zou het niet verwachten, maar zelfs in een graftekst kunnen fouten sluipen. Hou de verkregen informatie dus op tegen ander bronnenmateriaal, indien mogelijk.

Tips

• Om het grafteken als bron in te zetten is het noodzakelijk om alle hogergenoemde aspecten samen te brengen en zo de interpretatie van het visueel waarneembare in een breder perspectief te plaatsen. Graftekens vertellen veel meer dan men op het eerste gezicht zou vermoeden.
• Funerair erfgoed wordt behartigd in Vlaanderen en Brussel door de vzw’s Epitaaf en Grafzerkje.
• In Vlaanderen en Brussel wordt funerair erfgoed veeleer ontsloten op lokale websites. Voor een overzicht, zie bijv. Gentools.be. Internationaal kan je o.a. zoeken op Find a Grave of Geneanet.