Bronnen

Periode

Vanaf het einde van de 18de eeuw.

Bewaarplaats

De gevangenisrollen kan je vinden in de rijksarchieven, binnen de archieven van de gevangenissen. Een overzicht van deze gevangenisarchieven vind je op de website van OUTLAW.

Raadplegen

De registers ouder dan 100 jaar zijn vrij toegankelijk. Rollen jonger dan 100 jaar zijn raadpleegbaar mits de toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris of zijn afgevaardigde.

Gegevens

Het gevangeniswezen op het huidig Belgisch grondgebied heeft een lange voorgeschiedenis, maar kende vooral vanaf de Belgische onafhankelijkheid een grote expansie en vernieuwing. Zo werden er tussen 1844 en 1875 maar liefst 24 gevangeniscomplexen met aparte cellen ingericht. Deze moesten het vroegere gemeenschappelijk opsluitingsregime vervangen. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, in 1913, konden er circa 7.000 gevangenen in individuele cellen opgesloten worden.

In een gevangenis moet elke persoon bij aankomst langs de griffie passeren voor onder andere een identiteitscontrole en de inschrijving in de gevangenisrol, ongeacht de duur van de opsluiting. Voor elke afdeling van de gevangenis bestaat een afzonderlijke rol. De rollen zijn doorgaans in zeven kolommen ingedeeld en bevatten een schat aan informatie:

• In de eerste kolom vind je allerlei persoonlijke gegevens van de gedetineerden terug, waaronder de (voor)naam, beroep, woonplaats, leeftijd, naam van de vader en de moeder, godsdienst, burgerlijke staat alsook een persoonsbeschrijving met vermelding van lengte, haar- en oogkleur bijvoorbeeld. De griffiers noteerden eveneens of de gevangene merkwaardige uiterlijke kenmerken had, zoals tattoos, brandwonden of littekens. Daarnaast kom je in deze kolom ook te weten waarom de gevangene ingeschreven werd, bijvoorbeeld na een arrestatie of een overplaatsing vanuit een andere gevangenis(afdeling).
• De tweede kolom bevat een kopie van de akte van opsluiting. Deze transcriptie geeft prijs wanneer en waarom een individu opgesloten werd.
• Indien van toepassing, vind je in de derde kolom het arrest of vonnis. In dit afschrift kom je te weten wanneer de gedetineerde veroordeeld werd, door welke gerechtelijke instantie, welk delict hij of zij pleegde en de straf die de betrokkene kreeg.
• De begin- en einddatum van de straf tref je aan in de vierde en vijfde kolom.
• Mogelijke strafverminderingen worden in de zesde kolom van de gevangenisrol vermeld.
• Wanneer en waarom een individu uitgeschreven werd, vind je in de laatste kolom. Een gedetineerde kon om vier mogelijke redenen uit het register geschrapt worden: overplaatsing naar een andere afdeling, of naar een andere gevangenis, overlijden in de gevangenis of invrijheidsstelling. In deze kolom kom je ook te weten hoe lang een gedetineerde uiteindelijk in de gevangenisafdeling verbleef.

Let op

• Niet alle gevangenisarchieven hebben de tand des tijds doorstaan. Door de erbarmelijke bewaaromstandigheden en het wanbeheer van de archieven in de gevangenissen gingen vele rollen verloren.
• Hoewel in de strafinrichtingen mannen en vrouwen doorgaans strikt gescheiden opgesloten werden, zal je beide groepen in eenzelfde rol aantreffen.
• Wil je een individuele gedetineerde opzoeken? Dan moet je het juridische statuut van de betrokkene achterhalen. Was hij of zij een verdachte (een persoon tegen wie een strafrechtelijk onderzoek loopt), beklaagde (een persoon die naar de politierechtbank of de correctionele rechtbank verwezen is), beschuldigde (een persoon die voor het hof van assisen moet verschijnen)? Werd de betrokkene veroordeeld door de politierechtbank, de correctionele rechtbank of het hof van assisen? Het juridische statuut bepaalt namelijk de inrichting waarin het individu opgesloten werd. Wees daarom ook goed op de hoogte van de penitentiaire structuren in de periode die je wil bestuderen. Samenvattend, verdachten en beklaagden belandden in het arresthuis (maison d’arrêt) en beschuldigden werden opgesloten in het justitiehuis (maison de justice). Veroordeelden tot een politiegevangenisstraf vind je doorgaans terug in het huis van bewaring (maison de dépôt). In de rollen van de strafhuizen (maison pour peines) zal je personen aantreffen die door de correctionele rechtbank of het hof van assisen veroordeeld waren. Beklaagde, beschuldigde of veroordeelde militairen zal je niet terugvinden in voornoemde gevangenisafdelingen. Zij werden in provoosthuizen (maison prévôtale) opgesloten.
• Door de overbevolking van de gevangenissen werd voorgaande classificatie niet altijd strikt toegepast. Dit betekent concreet dat veroordeelden bijvoorbeeld (tijdelijk) in het arresthuis werden ondergebracht, en niet in het strafhuis.
• Bij een overplaatsing naar een andere afdeling, kortte de griffier de naam ervan vaak af, zoals m.p.p. (maison pour peines). De afkortingen verwijzen gewoonlijk naar de Franse namen van de afdelingen.  

Tips

• Gedetineerde voorouders in de gevangenisarchieven opsporen is niet altijd eenvoudig. Tref daarom de nodige voorbereidingen. Probeer via andere archieven en bronnen zoveel mogelijk informatie te vergaren over jouw gedetineerde voorouder. Tracht zeker te achterhalen waar het misdrijf gepleegd werd, wanneer en door welke gerechtelijke instantie jouw voorouder veroordeeld werd alsook waar en wanneer hij of zij opgesloten zat. Dit voorbereidende werk zal je heel wat tijd en moeite besparen.
• Beklaagden, beschuldigden en verdachten worden in principe steeds vastgezet in de gevangenis van het arrondissement waar het delict gepleegd werd. Een veroordeelde gevangene kan daarentegen vrijwel in eender welke Belgische gevangenis opduiken en is daardoor soms moeilijker op te sporen zonder enige voorbereiding. Als je enkel weet waar en wanneer jouw voorouder een strafbaar feit beging, start je jouw zoektocht het best bij de rollen van het arrondissementele arresthuis.
• De gedetineerden worden chronologisch volgens datum van aankomst ingeschreven. Indien je weet wanneer je voorouder in de gevangenis verbleef, zal je onderzoek dus relatief vlot verlopen.
• Als je niet exact weet wanneer of in welke afdeling een persoon opgesloten zat, kan je enkele hulpinstrumenten raadplegen, zoals de alfabetische indices, voor- of achteraan de rollen ingebonden, of afzonderlijke alfabetische klappers. Je kan ook dagboeken van in- en uitgeschreven gedetineerden raadplegen om te achterhalen wanneer jouw voorouder in de gevangenis belandde en in welke afdeling hij of zij er verbleef.
• Via de verschillende gevangenisrollen kan je het parcours van je voorouder doorheen de strafrechtsketen makkelijk reconstrueren. In de eerste en laatste kolom noteerden de griffiers respectievelijk vanuit en naar welke strafinrichting gedetineerden overgeplaatst werden. Noteer daarom steeds de dag van vertrek en, bij een overplaatsing, de gevangenis(afdeling) waar de betrokkene belandde. De dag van uitschrijving uit de rol van de ene gevangenis(afdeling) is doorgaans de dag van inschrijving in de rol van de andere gevangenis(afdeling).
• De gevangenisrollen zijn uiterst geschikt voor kwantitatieve studies. Ze zijn de bron bij uitstek om bijvoorbeeld de sociale achtergrond van de gedetineerden te onderzoeken.
• Ook de Registers van de morele verslaggeving die gevangenissen bijhielden, bevatten mogelijks heel wat gegevens over jouw gedetineerde voorouder voor de periode tussen 1855 en 1924. Erin vind je onder meer informatie over het gedrag, de gezinssituatie, het opleidingsniveau, de gepleegde misdaad en de fysieke en mentale toestand van gedetineerden.