Bronnen

Periode

Van 1855 tot 1924. De grote centrale gevangenissen in België (Aalst, Gent, Hemiksem en Vilvoorde) voerden registers van de morele verslaggeving reeds in vanaf 1831, maar deze vroege registers gingen verloren. Enkel voor Gent is de bron nog raadpleegbaar vanaf 1872. Voor de meeste andere Belgische gevangenissen zijn de registers beschikbaar vanaf november 1855, na de uitvaardiging van een algemeen gevangenisreglement. Tussen 1855 en 1924 werden ongeveer 120.000 gedetineerden in de registers van de morele verslaggeving ingeschreven. In 1924 werden de registers vervangen door individuele morele dossiers.

Bewaarplaats

De registers van de morele verslaggeving kan je vinden in de rijksarchieven, binnen de archieven van het gevangeniswezen. Een overzicht van deze gevangenisarchieven vind je op de website van OUTLAW.

Raadplegen

De registers ouder dan 100 jaar zijn vrij toegankelijk. Vanaf 2024 kan je alle registers vrij raadplegen.

Om de toegankelijkheid van deze bron te verbeteren, digitaliseert het Rijksarchief sinds 2022 binnen het onderzoeksproject OUTLAW alle bewaarde registers van de morele verslaggeving. Na afloop in 2025 zullen deze registers integraal raadpleegbaar zijn op de website van het Rijksarchief.

Daarnaast werkt het Rijksarchief samen met tientallen vrijwilligers aan een online databank die de gegevens van circa 120.000 veroordeelde gevangenen zal bevatten. Deze databank zal geïntegreerd worden in de bestaande online zoekmachine van het Rijksarchief. 

Gegevens

Net als in andere westerse landen pleitten verschillende politici en juristen in België er in de jaren 1840 voor om gedetineerden niet langer in gemeenschap op te sluiten, maar individueel af te zonderen in cellen om ‘morele besmetting’ te voorkomen. Zo werden er tussen 1844 en 1875 maar liefst 24 cellulaire gevangeniscomplexen ingericht. Vlak voor de Eerste Wereldoorlog, in 1913, konden in België circa 7.000 gevangenen in individuele cellen opgesloten worden.

De registers van de morele verslaggeving waren in eerste instantie bestemd om de evolutie van de moraliteit van individuele gedetineerden bij te houden. Daarnaast deden ze ook dienst als classificatie- en gratie-instrument. Aan de hand van de morele verslaggeving maakte het gevangenisbestuur een onderscheid tussen de ‘morele’ en ‘immorele’ gedetineerden. De directie schatte eveneens op basis van de morele verslagen de kansen van de gedetineerden op re-integratie in en formuleerde zo voorstellen tot genade en (vanaf 1888) tot voorwaardelijke invrijheidsstelling.

Ook na de vrijlating bleven de registers van de morele verslaggeving bruikbaar. Indien een ex-gedetineerde een verzoek tot eerherstel indiende, werd een uittreksel van het register aan de procureur des Konings bezorgd.

Elk moreel verslag beslaat twee pagina’s in het register:

• De linkerbladzijde bevat algemene informatie over de veroordeelde voor zijn of haar aankomst in de gevangenis, zoals leeftijd, burgerlijke staat, beroep, geboorte- en woonplaats, aantal kinderen, geletterdheid en intelligentie, religie, morele toestand alsook (bijzondere) fysieke kenmerken (zoals oog- en haarkleur, tattoos, littekens, brandwonden enzovoort). De lokale autoriteiten dienden deze informatie aan het gevangenisbestuur te bezorgen. Daarnaast vind je op de linkerpagina ook het strafblad van de gedetineerde en informatie over het delict waarvoor hij of zij gevangen zat, waaronder een korte beschrijving van het feit, de datum van de veroordeling, het hof of de rechtbank die de veroordeling uitsprak, het vonnis of arrest en de begin- en einddatum van de gevangenisstraf. Het parket voorzag deze gegevens.
• De rechterpagina gunt je een blik op het gedrag van de gedetineerde tijdens de opsluiting en op het vertrek uit de gevangenis. Zo vind je er onder meer informatie over inbreuken op het gevangenisreglement en bijbehorende straffen, over strafverminderingen en genademaatregelen alsook over de reden van vertrek (invrijheidsstelling, overlijden in de gevangenis of overplaatsing naar een andere gevangenis), over de fysieke en morele toestand bij vertrek en de woonplaats na de vrijlating.

Kortom, de registers van de morele verslaggeving bieden een uitgebreide inkijk in het leven van gedetineerden voor, tijdens en na hun opsluiting. 

Let op

• In de registers zal je enkel veroordeelde gevangenen terugvinden. Er werden dus bijvoorbeeld geen verdachten ingeschreven. Bovendien zal je in deze bron slechts personen aantreffen die minstens drie maanden opgesloten werden. Tussen 1874 en 1890 werden overigens enkel gedetineerden ingeschreven die minstens een jaar gevangengezet werden.
• Niet alle registers werden even secuur bewaard. Door de soms erbarmelijke bewaaromstandigheden en het wanbeheer van de archieven in gevangenissen gingen vele registers verloren.
• Het invullen van de registers gebeurde niet altijd even nauwkeurig. De kwaliteit van de registers kan dus sterk verschillen.
• In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Gevangenisrollen, bestonden er voor mannelijke en vrouwelijke gevangenen afzonderlijke registers.
• De oudst bewaarde registers dateren uit de jaren 1850. Voor de meeste gevangenissen zal je registers van de morele verslaggeving vinden vanaf 1872-1873, wanneer een nieuw voorgedrukt sjabloon ingevoerd werd.
• Gewoonlijk werden de gedetineerden volgens datum van aankomst ingeschreven, maar deze regel werd niet altijd even nauwgezet gevolgd.

Tips

• De zoektocht naar individuele gevangenen loopt niet altijd even vlot. Bereid je daarom goed voor. Probeer aan de hand van andere bronnen en archieven (zoals vonnisregister, rechtsplegingsdossiers, historische kranten, interviews met familieleden, enzovoort) te weten te komen wanneer je voorouder veroordeeld werd en door welke gerechtelijke instantie. Tracht eveneens te achterhalen waar en wanneer hij of zij opgesloten zat. Deze informatie zal namelijk de zoektocht naar jouw voorouder in de registers van de morele verslaggeving aanzienlijk vergemakkelijken.
• Een alfabetische tafel, voor- of achteraan het register ingebonden, vormt de toegang tot de registers.
• Vanaf 2025 kan je gebruik maken van de online databank die binnen het OUTLAW-project verwezenlijkt wordt en die diverse gegevens bevat van de ongeveer 120.000 gedetineerden die tussen 1855 en 1924 in de registers van de morele verslaggeving ingeschreven werden. Hiermee zal je uiterst vlug informatie over jouw opgesloten voorouders, zowel mannen als vrouwen, kunnen opzoeken.
• Ook Gevangenisrollen kunnen je info verschaffen over het traject dat jouw gedetineerde voorouders liepen.