Dossiers

Overzicht: 

Op de vlucht
Het onthaal in neutraal Nederland
De leefomstandigheden in de vluchtoorden
Naar school in Nederland
Werken in en rond de vluchtoorden
Terugkeer

Toen de Duitsers Antwerpen belegerden, vluchtten vele inwoners naar Nederland, samen met de vluchtelingen die hadden gehoopt veilig te zijn in Antwerpen. Ook de soldaten die zich niet op tijd konden terugtrekken, staken de grens over. Omdat Nederland neutraal was, moest het land de militairen ontwapenen en in kampen interneren. Ook de gewone burgers werden naar vluchtoorden gestuurd. Het leven was niet overal even aangenaam, maar veel soldaten hadden het geluk dat hun gezinnen hen achterna gingen. Ongeveer 105.000 vluchtelingen zouden doorheen de hele oorlog in Nederland verblijven.

Op de vlucht

De eerste Belgische vluchtelingen kwamen vlak na de Duitse inval in Nederland aan. De angst voor het wangedrag van de Duitse soldaten joeg gezinnen in het Noorden van het land naar het neutrale Nederland. De grote vluchtelingenstroom kwam op gang tijdens het Beleg van Antwerpen, tussen 28 september en 10 oktober 1914. Inwoners van Antwerpen en vluchtelingen die hadden gehoopt veilig te zijn in de stad, vluchtten in allerijl naar onze Noorderburen. Velen onder hen deden dit via de Schelde. In enkele dagen tijd vluchtte ongeveer 1 miljoen Belgen naar Nederland. Dit aantal nam echter vrij snel terug af: vluchtelingen keerden terug naar huis of vertrokken naar Engeland. Ongeveer 105.000 vluchtelingen verbleven de hele oorlog in Nederland.

Tijdens het Beleg van Antwerpen verlieten de militairen de stad, maar 2000 Britse en 20.000 Belgische militairen slaagden daar niet in. Zij zagen geen andere uitweg dan vluchten naar Nederland. Nederland was in 1914 echter neutraal en mocht dus geen kant kiezen. Het land was er daarom volgens de internationale afspraken ook toe verplicht om de Belgische en Britse soldaten te ontwapenen en hen te interneren. 40.000 militairen brachten de oorlogsjaren door in opvangkampen, maar ongeveer 7000 van hen konden vermomd als burger ontsnappen naar het Verenigd Koninkrijk. Zij konden terugkeren naar het Belgische leger. Tot op vandaag worden de militairen in de kampen vaak als deserteurs beschouwd.

Een tweede vluchtelingenstroom kwam op gang op het einde van 1914. Deze bestond voornamelijk uit vrouwen en kinderen van geïnterneerde soldaten, die bij hun echtgenoot en vader wilden zijn. In 1918 werden 6640 van zulke families geteld. Halverwege 1915 droogde de vluchtelingenstroom op. De zogenaamde Dodendraad – een elektrische schrikdraad aan de grens tussen België en Nederland die in 1915 werd geplaatst – legde het grensverkeer grotendeels stil. De Belgische arbeiders die de draad mee opstelden, wisten geregeld te ontsnappen, maar wie na de voltooiing nog wilde oversteken, werd geëlektrocuteerd of neergeschoten.

Het onthaal in neutraal Nederland

Nederland was neutraal, maar daarom niet onverschillig. Vanaf augustus 1914 richtten particulieren verschillende hulpcomités op. Het bekendste was het Nederlandsch Comité tot steun aan Belgische en andere slachtoffers (later het Amsterdam Comité). Uiteindelijk zou het Nederlandsch Comité onder leiding van een Centrale Commissie van de overheid komen te staan. Wie familieleden uit het oog verloor, kon bij deze Centrale Commissie aankloppen. In totaal werden 30.338 aanvragen gedaan om 91.783 personen te zoeken. Meer dan een derde daarvan werd teruggevonden.

De gevluchte soldaten mochten niet vrij rondlopen in Nederland. Zij werden naar vluchtoorden gebracht, waar ze het einde van de oorlog afwachtten. Er waren vijf zulke opvangplaatsen voor hen, namelijk in Alkmaar, Amersfoort, Harderwijk, Groningen en Oldebroek. Bij Amersfoort werd ook een kamp voor de families van de militairen gebouwd, namelijk Elisabethdorp. Ook de burgers werden in vluchtoorden ondergebracht: in Nunspeet, Ede, Amersfoort, Bergen op Zoom, Roosendaal, Tilburg, Hontenisse, Baarle-Nassau, Amsterdam, Scheveningen, Oldebroek en Veenhuizen. Naar welk kamp een vluchteling ging, was afhankelijk van hun sociale achtergrond. De overheid verdeelde hen in drie categorieën: de “ongewenste elementen” zoals asocialen, kleine delinquenten en prostituees; de “minder gewenste elementen”, namelijk de arbeiders; en de “fatsoenlijke elementen” ofwel de burgerij. De fatsoenlijke elementen mochten vaak buiten het vluchtoord wonen en bleven gespaard van overheidsbemoeienissen. Vanaf halverwege 1915 kende de Nederlandse overheid ook een bijzonder statuut toe aan vluchtelingen uit hogere klassen die door de oorlog niet meer voor zichzelf konden zorgen, de zogenaamde “pauvres honteux”. Dankzij dit statuut kregen zij een toelage en mochten ook zij buiten het kamp wonen.

Het was echter niet gemakkelijk voor Nederland om de Belgen op te vangen. Al op 12 oktober 1914 riep de Nederlandse overheid de hulp in van het Antwerpse stadsbestuur. Dankzij onderhandelingen tussen de Belgische overheid en de Duitse bezetter konden tienduizenden Belgen eind 1914 naar huis terugkeren. Andere vluchtelingen kregen de kans om in Groot-Brittannië aan het werk te gaan. Een paar duizend geschoolde werkkrachten lieten de kampen achter zich en staken de Noordzee over. Het ging voornamelijk om dokwerkers, spoorwegarbeiders, metaalbewerkers en mijnwerkers.

Ondanks het feit dat de Belgen vaak afgescheiden van de lokale bevolking leefden, verliep de integratie niet altijd even vlot. De afwijkende Belgische gewoonten stootten in Nederland vaak op weerstand. Zeker in strenge calvinistische dorpen werd met argusogen naar de vluchtelingen gekeken. In Gouda wilde men in 1915 de kermis niet laten doorgaan uit vrees voor problemen met de vluchtelingen, die naar Nederlandse normen niet al te zedelijk leefden.

De leefomstandigheden in de vluchtoorden

De leefomstandigheden van de Belgen in de vluchtoorden waren over het algemeen niet al te best. Zelfs in Ede, dat bekend stond als het beste vluchtoord, werd er geklaagd over het eten en de verwarming. Het militaire regime, het verlies van vrijheid en het besef dat je sociale achtergrond bepaalde in welk kamp je terechtkwam, zorgden ervoor dat de Belgen afkerig stonden tegenover zo’n verblijfsplaats. Dat de levenskwaliteit er ook nog eens slecht was, maakte hen alleen meer ontevreden. Er werd geklaagd over tocht en lekken, slechte sanitaire voorzieningen, het eten… In het militaire kamp van Harderwijk werden de bewoners zelfs ziek. Longontstekingen, mazelen, cholera en de Spaanse griep tierden er welig. In kamp Zeist bij Amersfoort kwamen de bewoners op 2 en 3 december 1914 in opstand tegen de slechte leefomstandigheden en het strenge regime, met acht doden en 18 gewonden tot gevolg. Na deze opstand zorgde de leiding van het kamp ervoor dat de leefomstandigheden verbeterden en het regime minder streng werd.

Toch waren er ook veel voorzieningen die de situatie van de Belgische vluchtelingen aangenamer maakten. Zo waren er in veel vluchtoorden een kerk en een ziekenhuis/-zaal. Er werd gedacht aan barakken met praktische voorzieningen zoals een keuken en waszaal, maar ook aan post- en wisselkantoren. De Belgen konden meestal hun inkopen doen in winkels in het kamp, en ook ontspanningsmogelijkheden waren aanwezig in enkele vluchtoorden. In Harderwijk konden de bewoners bijvoorbeeld naar de bibliotheek, de schouwburg of zelfs de cinema, en richtten ze hun eigen verenigingen op. Tenslotte werden ook eigen kranten uitgegeven, waaronder het Belgisch Dagblad.

Naar school in Nederland

Ook aan de kinderen werd gedacht. Veel kampen hadden een eigen schooltje. In Gouda was er zelfs leerplicht voor jongens en meisjes. Kleuters mochten er naar de kleuterschool, en wie wilde kon er zelfs een vakopleiding volgen. In Harderwijk leerden 5968 mensen lezen en schrijven tijdens een grote alfabetiseringscampagne, en in Kamp Zeist bij Amersfoort werd na de opstand een werkschool opgericht voor de militaire bewoners. In 1914 werden in Amsterdam twee Belgische scholen opgericht op initiatief van Aberik Deswarte, een gevluchte advocaat. In december 1914 vertrokken veel vluchtelingen uit Amsterdam naar het vluchtoord Nunspeet, naar Engeland of terug naar België. Eén van de scholen verhuisde in die tijd mee naar Nunspeet.

Werken in en rond de vluchtoorden

Onder de Belgische vluchtelingen was een hoge werkloosheidsgraad. Om dit probleem te verhelpen, richtten verschillende liefdadigheidsinstellingen de Rochefeller Foundation op. Die organisatie opende in een 30-tal steden confectieateliers, waar werkgelegenheid was voor meer dan 5000 Belgische arbeiders. Vanaf april 1915 mochten de bewoners van kamp Zeist bij Amersfoort de werkplaatsen innemen die vrijgekomen waren door de oorlog. In 1916 werd daar, naast kamp Zeist voor de militairen en Elisabethdorp voor hun gezinnen, een derde vluchtoord gebouwd. Daar konden de Belgische militairen die buiten kamp Zeist werk vonden, wonen met hun gezin. Ze moesten zich eenmaal per dag aanmelden in kamp Zeist, maar stonden niet meer onder het strenge regime. Wanneer ze echter hun werk verloren, moesten ze zonder gezin terugkeren naar kamp Zeist.

Terugkeer

Al in 1914 keerden tienduizenden Belgen in Nederland weer naar huis, nadat de Belgische overheid dit onderhandeld had met de Duitse bezetter. Duizenden anderen waren reeds naar Groot-Brittannië gereisd. Vluchtelingen gingen er werken en soldaten staken de Noordzee over om te ontsnappen aan de slechte omstandigheden in de vluchtoorden of om zich terug bij het Belgische leger aan te sluiten, in plaats van werkloos het einde van de oorlog af te wachten in Nederland. Van de 1 miljoen vluchtelingen die er in 1914 in Nederland leefden, zouden er maar 105.000 tot 1918 blijven. Na de Wapenstilstand keerden zij bijna allemaal terug naar huis. Zij kregen een vrijgeleide of laissez-passer: een document dat hen de toestemming gaf om de grens over te steken.