Bronnen

Periode

Deze bronomschrijving gaat dieper in op rouwjuwelen vanaf de negentiende eeuw, maar het gebruik van rouwjuwelen gaat verder terug in de tijd. Zo zijn er sporen van terug te vinden tot in de zestiende eeuw. In deze periode werden veel Memento Mori-sieraden gedragen. De juwelen moesten de drager eraan herinneren dat het leven vergankelijk was en iedereen ooit zal sterven. Doorheen de eeuwen bleven deze juwelen evolueren in uitzicht en gebruik. Tijdens de negentiende eeuw werden rouwjuwelen gedragen om aan te tonen in welke rouwfase de drager zich bevond.

Bewaarplaats

Je vindt rouwjuwelen op verschillende plaatsen terug:

• Vaak bevinden rouwjuwelen zich in privébezit. Ze worden (nog steeds) gedragen, maken onderdeel uit van het familiearchief of zijn in een doos op zolder terechtgekomen.
• Soms kunnen rouwjuwelen ook teruggevonden worden bij antiquairs en juweliershuizen.
• Verder kunnen rouwjuwelen zich in collectiebeherende instellingen bevinden, denk bijvoorbeeld aan mode- en kunstmusea, maar ook aan musea over cultuur van alle dag (zoals het Huis van Alijn in Gent) of zelfs uitvaartmusea (zoals Museum Tot Zover in Amsterdam). Afhankelijk van de instelling worden de juwelen tentoongesteld of bewaard in het depot.

Raadplegen

• De meeste families in het bezit van rouwjuwelen zijn zeer bereidwillig om meer uitleg te geven, zeker als je verwant bent. Wanneer je de rouwjuwelen wil bekijken, neem je best op voorhand contact op voor het maken van een afspraak.
• Ook met antiquairs en juweliershuizen moet je eerst een afspraak maken voordat je de juwelen kan bezichtigen.
• Bijna alle collectiebeherende instellingen hebben een online catalogus. Ook (overkoepelende) databanken zoals Erfgoed In Zicht, Erfgoedplus of Europeana zijn interessante plaatsen om op zoek te gaan. Deze catalogi en databanken geven meestal een korte uitleg over het juweel (periode en materiaal). Voor meer informatie omtrent een specifiek rouwjuweel, kan je de collectiebeherende instelling contacteren. Sommige musea stellen rouwjuwelen ook tentoon in permanente of tijdelijke tentoonstellingen.

Gegevens

Tijdens de negentiende eeuw werden rouwjuwelen gedragen om aan te tonen in welke rouwfase de drager zich bevond. Afhankelijk van de gebruikte materialen en het uitzicht, konden buitenstaanders makkelijk de rouwfase herkennen. Zo wisten ze welke sociale interacties al dan niet konden plaatsvinden met de rouwende.

Voor jouw familiegeschiedenis is het interessant te onderzoeken voor welke rouwfase een juweel precies werd gebruikt. Hoe dichter verwant de overleden voorouder in je stamboom, hoe langer de rouwperiode (en dus meer tijd om een rouwjuweel te laten maken en te dragen).

Zeer persoonlijke rouwjuwelen uit deze tijd waren haarjuwelen. Dit waren armbanden, kettingen, oorbellen, horlogekettingen enzovoort, gemaakt uit de haren van de overleden persoon. Dit gebruik ging verloren rond het begin van de twintigste eeuw. Het is nog mogelijk DNA uit deze haren te halen.

Rouwjuwelen bestonden in verschillende vormen. Voor vrouwen waren de meest voorkomende rouwjuwelen: armbanden, kettingen, broches en oorbellen. Voor mannen waren dit: manchetknopen, horlogekettingen en knopen/spelden.

Sommige rouwjuwelen worden als erfstukken generatie op generatie doorgegeven. Dit vanwege hun emotionele of financiële waarde. Hoe langer de juwelen binnen een familie zijn, hoe meer verhalen eraan vasthangen. De juwelen staan symbool voor belangrijke (vaak moeilijke) momenten binnen een familie. Ze kunnen ook meer betekenis geven aan bepaalde documenten zoals visitekaartjes voor gespecialiseerde rouwzaken, overlijdensakten, persoonlijke brieven, familiefoto’s enzovoort.

Los van de objecten zelf, kan je natuurlijk ook zoeken naar rouwjuwelen op oude familiefoto’s of in begrafenisalbums. Soms werd ook de foto van de overleden persoon in het juweel verwerkt. Deze werd dan meestal als een broche gedragen, al bestaan er uiteraard ook uitzonderingen.

Tegenwoordig zijn rouwjuwelen zeer persoonlijke juwelen die niet altijd te onderscheiden zijn van alledaagse juwelen. Er zijn nieuwe types rouwjuwelen ontstaan: het assenjuweel, waarbij de as van de overleden persoon in een juweel geïntegreerd wordt, of juwelen met een vingerafdruk van de overledene. Aangezien vingerafdrukken uniek zijn, kunnen ze de mogelijkheid bieden om documenten met vingerafdrukken – zoals paspoorten en identiteitsaanvragen – met elkaar te vergelijken.

Via gesprekken met familieleden, familiefoto’s en -films kan je meer te weten komen over de persoon achter het juweel, alsook over bepaalde familiegebruiken, -tradities en -rituelen (verbonden met de dood).

Let op

• Rouwjuwelen zijn niet altijd makkelijk te herkennen. Het is niet omdat een bepaald juweel zwart is, dat het een rouwjuweel betreft. Juwelen die graag door een overleden persoon gedragen werden, kunnen nadien door een familielid als rouwjuweel gebruikt worden. Een rouwjuweel kan dus ook het uitzicht van een alledaags juweel hebben. Het is belangrijk altijd bij de familie of collectiebeherende instelling na te gaan of het effectief om een rouwjuweel gaat.
• Sommige rouwjuwelen kunnen door de jaren heen zeer fragiel geworden zijn. Wees altijd voorzichtig wanneer je rouwjuwelen hanteert.
• Als er geen data, namen of andere inscripties op de juwelen staan, mag er niet zomaar aangenomen worden dat het juweel van een bepaald persoon was. Controleer je gegevens altijd met de familie in het bezit van het juweel.
• Uit haarjuwelen kan DNA gehaald worden. Het is belangrijk rekening te houden met de mogelijkheid dat niet het haar van de overledene werd gebruikt. Er zijn ook juwelen gekend waar bijvoorbeeld paardenhaar werd gebruikt. Uit assenjuwelen valt geen DNA te halen. Ook bij juwelen met een vingerafdruk houd je er best rekening mee dat de afdruk niet van de overleden persoon zou kunnen zijn.
• Neem niet zomaar aan dat een gegraveerde datum ook de sterfdag van jouw voorouder is. Het kan ook gaan om de geboortedatum of een bepaalde dag die zeer belangrijk was voor zowel de drager van het juweel als voor de overledene.

Tips

• Hou er rekening mee dat achter rouwjuwelen altijd zeer persoonlijke en soms emotionele verhalen schuilen. Wees tijdens gesprekken of interviews altijd hoffelijk naar de drager van het juweel.
• Soms is het verhaal achter het rouwjuweel verloren gegaan. Je kan dan altijd naar de ouderdom en de gebruikte materialen kijken om in te schatten wanneer het juweel werd gemaakt en voor welke rouwfase.
• Sommige rouwjuwelen hebben een verborgen symboliek (bv. een zinkend schip, verwelkte bloemen, een blad afgescheurd uit een boek enzovoort). Het is interessant deze betekenissen op te zoeken om meer context aan het juweel te geven.